Kraina historyczno-geograficzna, usytuowana w północnej Słowacji i południowej Polsce, w kotlinach Popradu i Hornadu, otoczona pasmami górskimi: od wschodu są to Tatry Wysokie (Gierlach 2654 m) i Bielskie (Hawrań 2151 m), od północy Pieniny (Wysoka 1050 m) oraz Beskid Sądecki (Eljaszówka 1023 m), od wschodu Czarna Góra (Bokšovská Skala, 810 m) i Branisko (Smrekovica, 1200 m), od południa Wołowskie Wierchy (Zlatý Stôl, 1322 m) i Słowacki Raj (Javorina, 1186 m), od zachodu Tatry Niżne (Królowa Hala, 1946 m) i niski Dział Szczyrbski (925 m). W środku krainy gór też nie brakuje: najwyższe z nich to Magura Spiska (Magurka, 1193 m), Góry Lewockie (Czarna Góra, 1289 m). Krajobraz Spisza jest więc urozmaicony, ale najbardziej barwna jest jego historia.

W kamieniołomie koło Drevenika znaleziono fragmenty czaszki pitekan­tropa w warstwach z przełomu trze­cio­rzędu i czwartorzędu – być może najstarszy okaz przedstawiciela ludz­kiego gatunku w środkowej Europie. Najstarsze ślady osadnictwa na Spiszu sięgają paleolitu, czego efektownym dowo­dem jest trawertynowy odlew czaszki Neandertalczyka znaleziony w Gano­w­cach koło Popradu. Na Mysiej Gór­ce koło Spiskiego Czwartku odnale­zio­no pozostałości umocnionej osady z epoki brązu z ok. 1500 r. p.n.e., archeologicznie spokrewnionej z po­do­b­nymi znaleziskami epoki kre­teńsko-mykeńskiej. W strategicznym miejscu, przy odwiecznej handlowej drodze, łączącej obszary śródziem­nomorskie z Bałtykiem wybudowano miasto z akropolem, miejscem skła­dania ofiar i osadą rzemieślniczą, gdzie wytwarzano ceramikę, wyroby z kamienia, brązu i złota z miejscowych surowców. Ślady kultury celtyckiej i rzymskiej znajdywano niemal na całym obszarze Spisza, ale przede wszystkim w Kotlinie Popradzkiej i w Magurze Spiskiej. Słowianie docie­rali na Spisz z dorzecza Wisły oraz, wę­drując w górę Torysy i Hornadu – z Bałkanów. Osady z epoki Wielkiej Morawy zachowały się w okolicach Lewoczy, oraz miejscowościach Neme­šany, Smižany i Spiska Biała. Także z tamtej epoki pochodzą inne najstarsze miejscowości o ciągłym osadnictwie: Spiska Nowa Wieś, Wielka i Gelnica. W XI w. większa część Spisza wchodzi w skład ziem polskich (ale w ramach „prowincji Wag” należąc do arcybiskupstwa praskiego), a linia graniczna przebiega wzdłuż działu wodnego między Popradem a Hornadem. Dla jej obrony król węgierski Władysław I Święty tworzy linię 24 obronnych osad tzw. Kopijników Spiskich. Obro­n­ny charakter miały również usytu­owane przy drogach, łączących Węgry z Polską zamki, w tym największy na Słowacji Zamek Spiski oraz Zamek Lubowelski.

Dolny Spisz jest stopniowo koloni­zowany przez osadników z Węgier, zaś Dolina Popradu – przede wszys­t­kim przez ludność napływającą z tere­nów polskiej Sądecczyzny. Górny Spisz odpadł od Polski w XII wieku – albo jako wiano Judyty, córki króla Bo­lesława Krzywoustego, która wy­szła za mąż za Stefana, syna króla węgierskiego Kolomana (1108), albo później (1145), jako ekwiwalent za pomoc, udzieloną Mieszkowi III przez Gejzę II. Do początków XIV w. – w myśl polskich historyków – przy Polsce pozostaje okręg podoliniecki. Od początków XII w. rozpoczyna się, zainicjowana przez króla Gejzę II, kolonizacja Spisza (także Gemeru i Horehronia) przez osadników sprowa­dzanych z Niemiec, głównie z Sa­ksonii. Trwa ona do II połowy XV w. a jej efektem jest powstanie większości miast spiskich, osadzanych na prawie niemieckim i rządzonych przez niemieckie rody. Powstaje niezwykle ciekawa kulturowo społe­czność Sasów Spiskich, posiadających wła­sną kulturę i dialekt („spisko-niemiecki”). Jej dziełem jest stwo­rzenie gotyku spiskiego, później – baroku. Po najeździe tatarskim w 1241 r., który w znacznym stopniu spustoszył obszar Spisza, trafiła tu druga fala kolonistów niemieckich, istniejące od 1209 r. Bractwo 24 parafii niemieckich przekształciło się w Związek Spiskich Miast, z wybie­ranym w wolnych wyborach grafem. Od XV wieku osadnictwo dociera w górne partie Spiszu, gdzie powstają góralskie osady na prawie wołoskim.

Jednym z efektów kolonizacji niemie­ckiej jest powstanie przemysłu górni­czego i hutniczego, który z biegiem czasu zyskuje coraz bardziej na zna­czeniu. Wydobywano tu (przede wszys­tkim w południowej części re­gionu) rudę żelaza i rudy metali kolo­rowych (miedź, srebro, mangan), a największymi miejscowościami górni­czymi były Krompachy i Gelnica. Zna­czenie wydobycia rud metali wzrosło jeszcze po uruchomieniu koszycko-bogumińskiej linii kolejo­wej.

Już od średniowiecza Spisz słynął także ze znakomitego kunsztu swoich rzemieślników, osiadających przede wszystkim w Kieżmarku (i sąsiedniej Lubicy), Spiskiej Nowej Wsi i Lewoczy.

W XVI w. tworzenie sieci osadniczej na Spiszu w zasadzie się zakończyło: powstało tu blisko 200 w pełni zorganizowanych osad. W XVII w. powstawały jeszcze miejsco­wości w wyżej położonych częściach Magury Spiskiej. W XVIII stuleciu, kiedy do Węgier powróciły admini­stro­wane wcześniej przez Polskę miasteczka, były na Spiszu 194 miej­scowości, w tym 2 wolne królewskie miasta (Kieżmark i Lewocza) oraz 33 miasteczka, a liczba ludności przekro­czyła 150.000. Na progu XX wieku 58% ludności Spisza stanowili Słowacy, 25% Niemcy, 8% Ukraińcy i 6% Węgrzy (liczby Polaków statystyki nie podają).

Jako samodzielna jednostka admi­nistracyjna spiski komitat pojawił się w II połowie XII w.. Pierwsza siedziba żupy mieściła się na Zamku Spiskim, od XVI w. w Lewoczy. Północne granice słowackiego (przedtem – węgierskiego) Spisza zmie­niały się, w zależności od prze­biegu granicy państwowej (patrz historia). Na rozwój krainy wpłynęła także w znacznym stopniu okoliczność, że przez 360 lat kilka­naście miejscowości, rozrzuconych prawie po całym Spiszu, weszło w skład tzw. polskiego zastawu – kiedy to w 1412 r. król Władysław Jagiełło pożyczył królowi Niemiec i Węgier Zygmuntowi Luksemburskie­mu (późniejszemu cesarzowi rzymskiemu) pod zastaw 37.000 kop groszy praskich. W skład zastawu weszły Stara Lubowla, Gniazda i Podoliniec oraz Spiska Biała, Straże, Lubica, Ruskinowce, Twarożna, Wierzbów, Spiska Nowa Wieś, Spiskie Podgro­dzie, Spiskie Włochy, Poprad, Spiska Sobota, Maciejowce, Wielka. Z zasta­wionych miast utworzono starostwo grodowe z siedzibą w Zamku Lubo­welskim. Dług nigdy nie został zwró­cony, a zastawione miasteczka powró­ciły do Węgier po I rozbiorze Polski. Miasta te tworzyły nadal samodzielną prowincję z formalną stolicą w Spis­kiej Nowej Wsi – aż do 1787 r., kiedy to włączono je do Spiskiej Żupy. 11 miast nie zastawionych Polsce było złączonych nadal w Związek Miast Spiskich. Własną konfederację z Gel­nicą na czele tworzyły także miasta i osady górnicze i hutnicze, usytuowane w dolinie Hnilca.

Przez tereny spiskie przetoczyły się wszystkie większe bitwy wewnę­trznych i międzynarodowych sporów, jakie ogarniały Górne Węgry, ale największe znaczenie miały batalie husyckie w latach 1431-33, spory Jagiellonów z Władysławem Pogro­bow­cem i jego kondotierem Janem Jiskrą oraz bunt bratrzyków w latach 50. XV w., których przy­wódca Peter Aksamit ukrywał się podobno w jaskini koło Haligowiec w Pieninach. Tutaj także miały miejsce liczne zjazdy królów i dyplomatów, przede wszystkim polskich i węgier­skich, rozstrzygające (lub nie) ówcze­sne spory dynastyczne – w tym słynny zjazd Jagiellonów w Lewoczy w 1494 r.W XVI w. zdecydowana wię­kszość Spisza przechodzi na lutera­nizm, w myśl zasad opracowanego w Bardiejowie Confessio Pentapolitana (Pentapolis – związek pięciu miast wschodniej Słowacji: Lewocza, Ko­szy­ce, Preszów, Bardiejów i Sabi­nów). Kolejne bunty chłopskie i anty­habsburskie przetaczają się przez zie­mie Spisza w XVII i XVIII w., nato­miast XIX-wieczny słowacki ruch narodo­wy odzwierciedla się tu w mniejszym stopniu niż w zachodniej Słowacji. W czasie Wiosny Ludów walczyli tu (Spiska Nowa Wieś, Branisko) węgierscy powstańcy, armie cesarskie i słowaccy ochotnicy.

W 1920 r. władze Czechosłowacji oddają Polsce tereny między Białką i Dunajcem (Polski Spisz), z Zamkiem Niedzickim i kilkoma położonymi po sąsiedzku wsiami (Niedzica, Kacwin, Niżnie i Wyżnie Łapsze, Łapszanka, Trybsz, Czarna Góra, Rzepiska, Jur­gów, Nowa Biała, Krempachy, Fryd­man, Dursztyn, Falsztyn). Po dyktacie monachijskim Polska 30 listopada 1938 r. podpisuje w Zakopanem umo­wę ze Słowacją, w myśl której włącza w swój obszar teren Jaworzyny Spiskiej wraz z przyległymi dolinami Tatr Wysokich i Bielskich. W marcu 1939 r. próby agresji na Spisz dokonują Węgrzy, m.in. bombardując Spiską Nową Wieś. Po wybuchu II wojny światowej Niemcy przekazują Słowacji teren polskiego Spisza, który powraca do Polski dopiero w 1945 r.

Po II wojnie światowej komunis­tyczne władze doprowadziły do praw­dziwego exodusu ludności niemie­ckiej, także i tych rodzin, będących potom­kami prawdziwych twórców za­sob­ności i piękna Spisza – osiadłych tu od 8 wieków Sasów Spiskich, którzy zachowując odrębność kultu­rową i językową, byli jednak praw­dziwymi Spiszakami. Dziś jedynie nieliczni i całkowicie zasymilowani ich potomkowie pozostali między Tatrami a Słowackim Rajem.

Spisz jest regionem może najbardziej malowniczym na Słowacji, w którym piękno przyrody przeplata się z urodą schludnych miasteczek, ozdobionych interesującymi i zazwyczaj dobrze zachowanymi zabytkami, sięgającymi niekiedy korzeniami do średnio­wiecza. Poza słabo rozwiniętym prze­mysłem i nadal dobrze prosperującym rze­miosłem głównym bogactwem Spisza jest piękny krajobraz i niezmierne walory turystyczne. Gości z całego świata przyciągają przede wszystkim Wysokie Tatry, z ich wspaniałą ofertą turystyczną, narciar­ską i uzdrowiskową (szczawy alka­liczne). Wody mineralne są atrakcją także innych miejscowości spiskich (np. Spiski Szczawnik). Interesującą alternatywą dla coraz bardziej zatło­czonych (choć nie w tym stopniu, co w Polsce) Tatr – jest rejon Słowackiego Raju (malowniczy przełom Hornadu, Klasztorisko, górski akwen w Dedin­kach). Narciarze jeżdżą także do Ździaru w Tatrach Bielskich, Doliny Bachle­dowej i Jezierska w Magurze Spiskiej, w rejon Braniska i Gór Lewockich. Turyści i wczasowicze korzystają również z cieplicowych basenów Wierzbowa (Vrbov), a także ze stano­wiącego podobną atrakcję co w Polsce – spływu tratwami przez przełom Dunajca, zaczynającego się w pobliżu Czerwonego Klasztoru i kończącego przy Leśnicy. Dzieci (i nie tylko one) cieszą się, odwiedzając ZOO w Spiskiej Nowej Wsi. Poprad, ucho­dzący za administracyjną stolicę Spisza, dysponuje lotniskiem między­naro­dowym, położonym najwyżej w Europie (670 m).

Większe miejscowości: Poprad, Lewocza, Kieżmark, Spiska Nowa Wieś, Spiski Czwartek, Hrabuszyce, Smiżany, Spiskie Włochy, Spiskie Podgrodzie (ze Spiską Kapitułą), Spiska Stara Wieś, Smokowce, Szczyr­bskie Jezioro, Tatrzańska Łom­nica, Ździar, Stara Lubowla, Gniazda, Podoliniec, Spiska Biała.

Główne rzeki: Poprad, Hornad, Hnilec, Torysa.