Jest jedną z najważniejszych instytucji naukowych i oświatowych Zakopanego, a jego główny budynek przy Krupówkach – jednym z najbardziej charakterystycznych punktów miasta. Lecz ponad 125-letnia historia placówki obfituje w interesujące zwroty akcji i wiąże się z najciekawszymi ludźmi, działającymi w Zakopanem i na rzecz Zakopanego.

Pomysł jest oczywiście znacznie starszy – pochodzi z pierwszych lat naukowej i turystycznej eksploracji Tatr w pierwszej połowie XIX w., kiedy to spostrzeżono, jak bardzo przyroda tej okolicy różni się od tego, z czym badacze mieli do czynienia na co dzień w swych rodzinnych stronach. Wkrótce potem obserwacjami objęto również zagadnienia etnograficzne: lud podtatrzański także miał swoją specyfikę, a że w dodatku wytwory dawnej techniki i kultury zanikały szybko wraz ze zmianami gospodarki i obyczajów – należało je zatrzymać dla badań naukowych i dla przyszłych pokoleń.

Już pierwsi właściciele dóbr zakopiańskich, Homolacsowie, w połowie XIX wieku w swoim dworze w Kuźnicach zaczęli gromadzić okazy przyrodnicze z Tatr. Po powstaniu Towarzystwa Tatrzańskiego jego władze przystąpiły do organizowania „Muzeum Tatrzańskiego” w 1875 r., wespół z ówczesnym właścicielem dóbr, Ludwigiem Eichbornem, który sam zbierał minerały tatrzańskie i na ich pomieszczenie – wraz z kolekcją zgromadzoną przez turystów – ofiarował w Kuźnicach specjalne pomieszczenie. W zbiorze było 300 roślin tatrzańskich i nieliczne okazy fauny. Pierwszym kustoszem muzeum został lekarz zakładowy kuźnickiej huty, a zarazem właściciel pierwszego zakopiańskiego zakładu wodoleczniczego – dr Ludwik Ganczarski. Jednak po wyjeździe Ganczarskiego z Zakopanego słuch o muzeum zaginął, nie wiadomo też, co stało się z eksponatami. W 1884 r. prezes Towarzystwa Tatrzańskiego Mieczysław Rey ponownie zainicjował prace nad założeniem muzeum, a nawet subsydiował ich działanie. Skończyło się na zakupie kilku mało ważnych okazów – i nawiązaniu kontaktu z wybitnym kolekcjonerem i preparatorem tatrzańskiej awifauny – Antonim Kocyanem. W przyszłości Kocyan sporządzi dla Muzeum cenną kolekcję wypchanych ptaków, które dziś są prezentowane w starej wozowni w Kuźnicach.

Innym kolekcjonerem okazów przyrodniczych z Tatr był dr Tytus Chałubiński, posiadający poza medycznym solidne wykształcenie przyrodnicze, ceniony także w kręgach naukowców, zajmujących się badaniem mchów – briologów. Doktor oczywiście miał zamiar ofiarować swoją kolekcję (mchów i minerałów) na rzecz muzeum, ale muzeum nie było.

W tym stanie rzeczy do głosu doszli przyjaciele Chałubińskiego z Warszawy, skupieni wokół przemysłowca i chemika Adolfa Scholtze, Jego to staraniem doszło w 1888 r. do powołania Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego, które – starając się o zatwierdzenie swojego statutu u odpowiednich władz (nie było to łatwe: TMT miało działać na terenie Galicji, a jego założyciele byli „Królewiakami”…) podjęło prace nad organizacją muzeum. Pozyskano zbiory Chałubińskiego, zakupiono kolekcję Kocyana, wykonano szafki i gabloty, wynajęto lokal w domu Jana Krzeptowskiego przy Krupówkach i umówiono się z ówczesnym sekretarzem Wydziału Gospodarczego Stacji Klimatycznej, Władysławem Roszkiem, że będzie on dbał o bezpieczeństwo zbiorów, sprzedawał bilety i ewentualnie udzielał objaśnień zwiedzającym. Jednakże z formalnym otwarciem muzeum trzeba było poczekać jeszcze rok.

Dopiero w maju 1889 r., po dokooptowaniu do władz Towarzystwa kilku osób (w tym Edwarda Raczyńskiego, dra Andrzeja Chramca i Bronisława Dembowskiego) Namiestnictwo we Lwowie zaakceptowało statut TMT, tym samym mogło ono zacząć działać legalnie. Najprawdopodobniej oficjalne otwarcie Muzeum Tatrzańskiego miało miejsce 1 lipca 1889 r. (czyli prawie 125 lat temu). Na pierwszej karcie najstarszej Księgi Wizyt muzeum widnieje na czołowym miejscu autograf doktora Tytusa Chałubińskiego. Pod nim podpisali się m.in. ks. Józef Stolarczyk, Walery Eljasz, ks. Wawrzyniec Augustyn Sutor, dr Ignacy Baranowski.

Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego kierowane najpierw przez Edwarda Raczyńskiego, potem przez długie lata przez dr. Władysława Florkiewicza wystarało się u rodziny Chałubińskiego (który zmarł w kilka miesięcy po otwarciu Muzeum) o darmową parcelę, przy zbiegu ulic Chałubińskiego i Zamoyskiego. Plan nowej siedziby muzeum wykonał przyjaciel zmarłego doktora, warszawski architekt Józef Pius Dziekoński, a drewniany budynek miał w ornamentyce uwzględniać elementy zdobnictwa góralskiego. Nadzór nad sprawami budowy powierzono dr. Andrzejowi Chramcowi. Po licznych perturbacjach budynek stanął w 1892 r. i 15 czerwca 1892 został oddany do użytku (poświęcił go ks. Stolarczyk 23 lipca 1892), ale jeszcze przez kilka lat naprawiano jego liczne niedoróbki. Znajdował się on mniej więcej naprzeciw dzisiejszej stacji benzynowej Schell, gdzie potem był należący do Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego Dom Wycieczkowy im. Ks. J. Stolarczyka, a po jego spaleniu się – siedziba Zakładu Remontowo-Budowlanego PTTKi wreszcie – baza przedsiębiorstwa transportowego Mariana Stramy. W 1897 r. wg szkiców Stanisława Witkiewicza obok Muzeum został postawiony domek dla kustosza (który był zarazem dozorcą, konserwatorem oraz sprzedawcą biletów w muzeum) – Walentego Staszla. Ów Staszel był też pierwszym nauczycielem młodziutkiego Stasia – późniejszego Witkacego.

Wkrótce jednak okazało się, że budynek Muzeum jest za mały dla wciąż rosnących zbiorów, zwłaszcza etnograficznych, ponadto jego drewniana konstrukcja naraża kolekcje (a także powiększającą się bibliotekę) na wielkie niebezpieczeństwo. Krytykowano też oddalenie obiektu od centrum Zakopanego. Postanowiono więc zakupić nową działkę i poprosić o opracowanie projektu twórcę stylu zakopiańskiego – Stanisława Witkiewicza.

Był to ryzykowny pomysł. Witkiewicz, jak dotąd, zajmował się wyłącznie projektami domostw drewnianych, przy których jego – z całym szacunkiem! – niedoróbki techniczne eliminowane były w trakcie budowy przez znakomitych cieśli zakopiańskich. Pierwsze próby zastosowania elementów stylu zakopiańskiego do gmachów murowanych nie były zbyt obiecujące: najpierw w 1903 r. wzniesiono przy Krupówkach budynek Dworca Tatrzańskiego (projekt: Wendelin Beringer), a w 1905 – wielki pensjonat „Stamary” przy ul. Marszałkowskiej (dziś Kościuszki, projekt: Eugeniusz Wesołowski). Obydwa krytykowane za udawanie stylu zakopiańskiego. W efekcie projekt Witkiewicza rozpracował architektonicznie (w toku wielu kontrowersji, polemik listownych i sporów) fachowy architekt, z estymą traktujący dokonania Witkiewicza i dyskretnie go poprawiający – Franciszek Mączyński.

Towarzystwo Muzeum Tatrzańskiego w 1913 r. kupiło od Towarzystwa Tatrzańskiego niewielką parcelę przy Krupówkach i w tymże roku rozpoczęło budowę, którą pod nadzorem Mączyńskiego prowadziło biuro budowlane Leopolda Winnickiego (tego samego, który w 1928 r. został naczelnikiem zakopiańskiej gminy, a potem, w 1933 – burmistrzem, doprowadzając do nadania Zakopanemu praw miejskich).

Pierwsza wojna światowa, niewystarczające finanse i galopująca powojenna inflacja wstrzymały budowę. I dopiero nisko oprocentowana pożyczka Marii Skłodowskiej-Curie (siostry Bronisławy Dłuskiej, której mąż, Kazimierz Dłuski, twórca wielkiego sanatorium w Kościelisku, był w tym czasie prezesem Towarzystwa) oraz działalność pilotującej sprawy budowlane Dłuskiej uratowały inwestycję. Mimo protestów rodziny Chałubińskiego sprzedano budynek starego muzeum wraz parcelą, zyskując kolejne pieniądze, ponadto spory legat zapisał Towarzystwu zmarły w 1919 r. dr Ignacy Baranowski – uczeń i przyjaciel Chałubińskiego. Wszystko to sprawiło, że w 1920 r. budowa została ukończona. Prace we wnętrzach i ustawianie zbiorów trwały jeszcze przez dwa lata.

17 października 1920 nowym prezesem Towarzystwa Muzeum Tatrzańskiego – po wyjeździe Dłuskich do Warszawy – został Juliusz Zborowski. Jemu to przypadło w udziale dokończenie budowy, organizacja zbiorów i wreszcie szefowanie Muzeum aż do śmierci w 1965 r. Była to cała epoka w działalności tej placówki. Ba! – kilka epok.

Muzeum Tatrzańskie stało się – w znacznej mierze dzięki Zborowskiemu – ważną instytucją naukową, przyciągającą badaczy spraw tatrzańskich i podhalańskich z całej Polski, Jednocześnie stało się najważniejszym miejscem, gromadzącym wiedzę o Tatrach i Podtatrzu, w postaci zbiorów eksponowanych dla publiczności, jak i spoczywających w magazynach, a także w wielkim archiwum i największej specjalistycznej bibliotece. Charakterystyczne, że jeszcze przed otwarciem nowego gmachu, co miało miejsce w lipcu 1922 r. (poświęcenie gmachu – 23 lipca 1922), Zborowski stwierdził, że właśnie ukończony budynek jest… już za ciasny dla potrzeb muzeum i trzeba podjąć starania o budowę drugiego obiektu. Rozwiązanie tego problemu stoi przed kolejnymi dyrektorami do dziś, i nadal nie zostało umieszczone nawet w planach.

Mimo ciasnoty, w latach międzywojennych Zborowski (który z rodziną mieszkał na parterze budynku przy Krupówkach) inicjował wiele badań naukowych z rozmaitych dziedzin, prowadząc w gmachu muzeum swoisty hotel dla uczonych, którzy mimo niewygód korzystali z gościnności dyrektora, zajmując w czasie pobytów w Zakopanem kilka ciasnych pokoików bez wygód na III piętrze, nazywanych żartobliwie „Grand Hotel Muzeum Tatrzańskie”. W czasie okupacji niemieckiej zarówno budynek, jak i znajdujące się w nim zbiory ocalały, być może dzięki wielkiemu szacunkowi, jaki okazywali dla Muzeum oficjalnie popierani przez okupantów górale. A może też dlatego, że na frontonie budynku znajdowała się – zgodnie z projektem Witkiewicza – dobrze widoczna góralska… swastyka?

Muzeum Tatrzańskie w Zakopanem upaństwowiono dopiero w 1950 r. (przedtem cały czas było własnością Towarzystwa i utrzymywało się ze składek, biletów wstępu i nieregularnych dotacji od władz miejskich czy państwowych). Wkrótce potem do jego struktury organizacyjnej zaczęto przyłączać rozmaite placówki, rozproszone po Zakopanem, a nawet w odleglejszych częściach Podtatrza.

Obecnie, poza gmachem głównym (ul. Krupówki 10) do Muzeum Tatrzańskiego należą:

Muzeum Kornela Makuszyńskiego, Zakopane, ul. Tetmajera 15

Muzeum Stylu Zakopiańskiego – Inspiracje im. Marii i Bronisława Dembowskich Zakopane, Droga do Rojów 6

Muzeum Stylu Zakopiańskiego im. Stanisława Witkiewicza w willi Koliba, Zakopane, ul. Kościeliska 18,

Galeria Władysława Hasiora, Zakopane, ul. Jagiellońska 18 b

Galeria Sztuki im. Włodzimierza i Jerzego Kulczyckich, Zakopane, Droga na Koziniec 8

Galeria Sztuki XX wieku w willi Oksza, Zakopane, ul. Zamoyskiego 25

Muzeum Powstania Chochołowskiego, Chochołów 75

Dwór w Łopusznej, Łopuszna ul. Gorczańska 2

Zagroda Korkoszów, Czarna Góra, Zagóra 86

Zagroda Sołtysów, Jurgów 215

Wcześniej oddziałami czy też obiektami, nadzorowanymi przez Muzeum Tatrzańskie były także:

Izba Pamięci Bronisława Czecha, Zakopane, Pl. Niepodległości 4 (1983-1995)

Chałupa Sabały, Zakopane, Stare Krzeptówki 17 (1979-1984)

Chata „Tea” (zbiory etnograficzne im. Stefana i Tadeusza Szymańskich), Bulwary Słowackiego 29 (1951-1993)

Szałasy na polanie Podokólne (lata 80.)

Kierownicy i dyrektorzy Muzeum Tatrzańskiego:

Juliusz Zborowski (1920-1965)

Klementyna Żurowska (p.o. dyrektora, 1965-1970)

Eugeniusz Zrost (1970-1976)

Tadeusz Szczepanek (1976-1991)

Teresa Jabłońska (1991-2012)

Anna Wende-Surmiak (od 2012)

*

USTAWA z dnia 21 listopada 1996 r. (tekst ujednolicony z 2012 r)

Rozdział 1

Przepisy ogólne

Art. 1. Muzeum jest jednostką organizacyjną nienastawioną na osiąganie zysku, której celem jest gromadzenie i trwała ochrona dóbr naturalnego i kulturalnego dziedzictwa ludzkości o charakterze materialnym i niematerialnym, informowanie o wartościach i treściach gromadzonych zbiorów, upowszechnianie podstawowych wartości historii, nauki i kultury polskiej oraz światowej, kształtowanie wrażliwości poznawczej i estetycznej oraz umożliwianie korzystania ze zgromadzonych zbiorów.

Art. 2. Muzeum realizuje cele określone w art. 1, w szczególności przez:

1) gromadzenie zabytków w statutowo określonym zakresie;

2) katalogowanie i naukowe opracowywanie zgromadzonych zbiorów;

3) przechowywanie gromadzonych zabytków, w warunkach zapewniających im właściwy stan zachowania i bezpieczeństwo, oraz magazynowanie ich w sposób dostępny do celów naukowych;

4) zabezpieczanie i konserwację zbiorów oraz, w miarę możliwości, zabezpieczanie zabytków archeologicznych nieruchomych oraz innych nieruchomych obiektów kultury materialnej i przyrody;

5) urządzanie wystaw stałych i czasowych;

6) organizowanie badań i ekspedycji naukowych, w tym archeologicznych;

7) prowadzenie działalności edukacyjnej;

7a) popieranie i prowadzenie działalności artystycznej i upowszechniającej kulturę;

8) udostępnianie zbiorów do celów edukacyjnych i naukowych;

9) zapewnianie właściwych warunków zwiedzania oraz korzystania ze zbiorów i zgromadzonych informacji;

Ponieważ na oficjalnej stronie internetowej Muzeum Tatrzańskiego nie ma odniesienia do patrona placówki, uzupełniamy ten brak:

Tytus Chałubiński (* 29 XII 1820, Radom, † 4 XI 1889, Zakopane), lekarz, działacz społeczny, przyrodnik, taternik. Studiował medycynę i botanikę w Wilnie, botanikę w Dorpacie i medycynę w Würzburgu, gdzie uzyskał doktorat w wieku 25 lat, w dziedzinie patologii i chirurgii. Po nostryfikacji dyplomu w Warszawie w 1846 r., pracował tu w szpitalu ewangelickim, a w l. 1854-71 był profesorem w warszawskiej Akademii Medyko-Chirurgicznej i Szkole Głównej. Tatry poznał już w 1852 i 1858 r. W 1848 r. przyjaźniący się z gen. Józefem Bemem dr Chałubiński konspiracyjnie porzucił pracę w szpitalu, by wziąć udział (jako kierownik ambulansu) w powstaniu węgierskim Wiosny Ludów i stamtąd wracał do Polski przez Tatry. Po powrocie intensywnie zajmował się – poza działalnością lekarską – badaniami w dziedzinie botaniki (m.in. opublikował w polskiej wersji dzieło Adriana de Jussieu Wykład początków botaniki). Kiedy warszawską Szkołę Główną przekształcono w Carski Uniwersytet Warszawski z wykładowym językiem rosyjskim – zrezygnował z pracy i w 1871 r. przeszedł na emeryturę.

Miał sporo komplikacji w życiu rodzinnym. Jego narzeczona z czasów studenckich Antonina Wilde wyszła za mąż za jego przyjaciela, Kazimierza Krzywickiego. Po wielu latach kawalerstwa ożenił się dopiero w 1848 r. z Antoniną Kozłowską, miał z nią syna Franciszka, ale najpierw żona, a po latach – syn zmarli na gruźlicę. W 1852 r. ożenił się ponownie, z Anną Leszczyńską. Pierwsza dwójka dzieci Chałubińskich zmarła koklusz. Małżeństwo okazało się nieudane z powodu całkowitej niezgodności charakterów małżonków, jednak byli oni ze sobą przez blisko 20 lat, dla dobra kolejnej dwójki dzieci – Ludwika i Jadwigi, późniejszej Surzyckiej. Przełomowym momentem było niespodziewane spotkanie z dawną narzeczoną. Okazało się, że pierwsza miłość była najsilniejsza, i u niego, i u niej. Doszło do dwóch rozwodów, po czym Chałubiński w atmosferze skandalu poślubił Antoninę Wilde-Krzywicką, po blisko 30 latach od zerwania… Z biegiem czasu jednak doszło do pojednania z dawnym przyjacielem i pogodzenia się ze sprawą z strony dorosłych już dzieci Chałubińskiego.

Wyjazd do Zakopanego w 1873 r. z nowo poślubioną małżonką miał zamknąć poprzedni etap w jego życiu. Symbolem tego stał się wykonany w Kuźnicach żelazny krzyż, ufundowany przez Chałubińskiego i postawiony na szczycie Gubałówki. Stoi on do dziś i niekiedy mylnie jest uważany za votum wdzięczności za opanowanie zakopiańskiej epidemii cholery w 1873 r.

Rzeczywiście, koniec wakacji w 1873 r. był dla Chałubińskiego dramatyczny. 1 września odnotowano pierwszy śmiertelny przypadek cholery. Chałubiński wyprawił żonę do Warszawy, a sam – przy pomocy dra Witolda Urbanowicza ze Żmudzi – zajął się leczeniem górali, kupował dla nich medykamenty, uczył podstaw higieny. Od tej pory – choć nie zaniedbywał warszawskiej działalności lekarskiej, badań naukowych i publikacji fachowych (m.in. Metoda wynajdowania wskazań lekarskich. Plan leczenia i jego wykonanie, oraz Zimnica. Studium ze stanowiska praktycznego) – Zakopane i Tatry stały się dla niego najważniejszym miejscem na ziemi. Mimo poważnego wieku (53 lata) rozpoczął wtedy intensywną działalność taternicką, przyciągał w Tatry i do Zakopanego swoich znajomych i przyjaciół z rozmaitych środowisk twórczych i naukowych, a także zajmował się kwestiami rozwoju społecznego Zakopanego. Był współtwórcą Towarzystwa Tatrzańskiego, przyczynił się do nadania Zakopanemu statusu uzdrowiska, stworzył Towarzystwo Zaliczkowe – zalążek istniejącego do dziś Podhalańskiego Banku Spółdzielczego, współdziałał przy tworzeniu szkoły snycerskiej i koronkarskiej, zainicjował prace nad utworzeniem Muzeum Tatrzańskiego, a przede wszystkim rozpropagował pogląd o leczniczym wpływie klimatu zakopiańskiego w leczeniu gruźlicy, chorób układu oddechowego, anemii i nerwicy. Na swoich wycieczkach tatrzańskich wykształcił cały zastęp zawodowych przewodników góralskich, prowadził badania botaniczne i geologiczne, a nawet kolekcjonował melodie i śpiewki góralskie (był wykształconym muzykiem, znał nuty i grał na fortepianie). Należał do „legendowych postaci zakopiańskich”, a wśród jego przyjaciół byli ks. Józef Stolarczyk, Helena Modrzejewska, Ignacy Jan Paderewski, Walery Eljasz-Radzikowski, Stanisław Witkiewicz. Jego ulubionym towarzyszem wypraw górskich (choć nie „przyjacielem”) był Jan Krzeptowski-Sabała – uosobienie dawnej tradycji podhalańskiej.

W 1879 r. kupił w Zakopanem spory kawał gruntu, należący do dóbr zakopiańskich i w 1882 r. jeden z jego ulubionych przewodników, a zarazem budarz Wojciech Roj wystawił mu tam dom (w stylu szwajcarskim). Początkowo przebywał tu tylko w czasie letnich pobytów, ale gdy w czasie wycieczki na Rohacze w 1887 r. doznał wylewu i został częściowo sparaliżowany – w 1888 r. zdecydował się osiąść w Zakopanem na stałe. Jednak do zdrowia już nie powrócił. W 1889 r. zmarł i został pochowany na Starym Cmentarzu.

Jest w Zakopanem ulica Tytusa Chałubińskiego, jego imieniem nazwano Muzeum Tatrzańskie, zakopiański szpital i nie istniejące już sanatorium przeciwgruźlicze przy Chramcówkach (dziś siedziba starostwa tatrzańskiego i Teatru Witkacego), wystawiono mu w Zakopanem dwa pomniki (jeden w 1901 r., autorstwa Michała Korpala koło dawnego Zakładu dra Chramca, dziś koło teatru, drugi u zbiegu ulic Chałubińskiego i Zamoyskiego, wg projektu Stanisława Witkiewicza, z wykonawstwem Jana Nalborczyka), w Tatrach zaś Wrotami Chałubińskiego nazwano przełęcz nad Morskim Okiem, między Szpiglasowym Wierchem a Ciemnosmreczyńską Turnią.

tekst: Maciej Pinkwart